Ik doe het lekker toch! Waarom mensen regels volgen (of breken)

Mensen breken regels. Je ziet het dagelijks in het nieuws. Denk aan de oud Jumbo-topman Frits van Eerd die de boel witwaste, klimaatactivisten van Extinction Rebellion die de A12 blokkeerden, of massaal appen op de fiets. Waarom volgt de één alle regels klakkeloos op, terwijl de ander om het minste of geringste een regel breekt? Als postdoctoraal onderzoeker aan de Universiteit van Amsterdam, bestudeer ik wanneer en waarom mensen regels volgen. We blijken ons door financiële prikkels én sociale druk te laten leiden. Maar hoe die met elkaar samenhangen, wisselt per persoon.

Economische en sociale factoren

Allereerst de financiële prikkels. Vaak wordt het volgen van regels verklaart vanuit de zogenaamde economische benadering. Deze gaat ervan uit dat mensen alleen gehoorzamen als de verwachte materiële kosten van het niet naleven van de regel te hoog zijn. De beslissing om voor het stoplicht te wachten wordt zo een simpele afweging van wat levert het me op (tijdswinst, en tijd is geld) versus wat kost het me (kans op een boete of een ongeluk). Een kosten-baten analyse dus.

Maar deze focus op materiele prikkels vergeet rekening te houden met de sociale aard van het volgen van regels. Die heeft namelijk een sterke invloed. Mensen hebben bijvoorbeeld de neiging om regels vaker te overtreden als ze zien dat anderen dat ook doen, of ze gehoorzamen meer als overtredingen sociaal worden afgekeurd. Vraag jezelf maar eens af: zou jij op groen wachten als iedereen om je heen gewoon door rood loopt? En als je met een kind aan de hand loopt? Dan wil je waarschijnlijk juist het goede voorbeeld geven.

Individuele en ontwikkelingsfactoren

In hoeverre materiële of juist sociale factoren invloed hebben op het volgen van regels, blijkt samen te hangen met iemands persoonlijkheid. Een hebzuchtig persoon zal misschien vooral gevoelig zijn voor de financiële voordelen van het overtreden van een regel. Maar iemand die risicomijdend is, zal het waarschijnlijk niet aan durven om door rood te lopen, bang voor een ongeluk of de afkeurende blikken van anderen. De één is van nature intrinsiek gemotiveerd om zich altijd aan de regels te houden, terwijl de ander het niet zo nauw neemt. Andere individuele factoren zijn bijvoorbeeld persoonlijke normen, religie, gewoontes, respect voor gezag of plichtsbesef.

Ook de ontwikkelingsfase waarin iemand zit, speelt een belangrijke rol. In de pubertijd hebben leeftijdsgenootjes bijvoorbeeld veel meer invloed op het overtreden van regels dan wanneer je volwassen bent. Het brein is dan nog volop in ontwikkeling en jongeren kunnen vaak de risico’s van het overtreden van een regel niet helemaal overzien. Zo wordt het misschien niet als stoer gezien om te wachten voor het groene licht.

Een combinatie van verschillende factoren

Materiële, sociale, individuele of ontwikkelingsfactoren beïnvloeden dus allemaal jouw beslissing om een regel na te leven of te breken. De volgende keer als jij voor het stoplicht staat wachten, ga dan eens bij jezelf na welke factoren een doorslaggevende rol spelen in jouw beslissing om te wachten voor groen of het door rood lopen. Hoogstwaarschijnlijk is het een combinatie van al het bovenstaande. Ook bij de ernstigere vergrijpen die we in het nieuws zien, zoals het witwassen van geld of een weg blokkeren uit activisme, spelen dezelfde basis ingrediënten een rol.